Dünya genelinde mevsim normallerinin üzerinde sıcaklıklar arttı ve sıklaştı.
Temmuz 2023'te Dünya, en sıcak gün rekorunu dört gün üst üste kırdı. 6 Temmuz 17,23 derece küresel ortalama sıcaklıkla, "kaydedilen en sıcak gün" olarak kayıtlara geçti. Dünya Meteoroloji Örgütü (WMO) her geçen yıl bu sıcaklık rekorlarının artış göstereceğini belirtirken, bilim insanları sıcaklık rekorlarının temel nedenini El Nino ve küresel ısınmanın beraber yarattığı etkinin sonucu olarak bildirdi ve 21. Yüzyılda iklim değişikliğinin bir sonucu olarak küresel sıcaklıkların ve sıcak hava dalgalarının sıklığı ve yoğunluğunun artacağını belirttiler. WMO Bölgesel İklim Tahminleri Servisi Birim Başkanı Wilfran Moufouma-Okia, dünyada haziran ayının kayıtlardaki en sıcak haziran olduğunu belirtti ve "Hatırlamamız gereken nokta şu ki dünyada genelde en sıcak ay temmuzdur ancak haziran istisnai bir şekilde sıcaktı." dedi. Sıcaklık artışları deniz yüzeyinde de kendini gösterdi ve Kuzey Atlantik'te deniz yüzeyi sıcaklığı, ortalamanın 0,91 derece üzerine çıkarak kayıtlardaki en yüksek derece ünvanını aldı. Ve 2022 yılında 30 Mayıs- 4 Eylül tarihleri arasında aşırı sıcaklarla bağlantılı 61 bin 672 ölüm vakası kaydedildi.
Peki bu kadar gündemimizi meşgul eden, ölümlere neden olan ve büyük göçlere neden olacağı söylenen sıcak hava dalgaları nedir?
Aslında konuya ekstrem hava olaylarından bahsederek girmek daha doğru olur diye düşünüyorum. Ekstrem hava olayları beklenmedik, olağandışı, iklimsel ve mevsimsel olmayan şiddetli hava koşullarıdır. Bahsettiğimiz sıcak hava dalgaları da şiddetli yağışlar, seller, taşkınlar, kuraklık, fırtına, dolu, kar gibi ekstrem hava olaylarına bir örnektir. Keza Türkiye, kış aylarında yaşanan yağış azlığı ile kuraklığı fazlasıyla yaşadığı gibi ardından gelen aşırı yağışlar sebebiyle de seller ve taşkınlarla boğuşmak zorunda kaldı. Şimdiyse dünyada olduğu gibi Türkiye de sıcak hava dalgaları ile yüzleşmekte. Hal böyle olunca da bazı önlemler alınması gerekmekte. Çünkü uzun süreli yüksek gündüz ve gece sıcaklıkları insan vücudunda kümülatif fizyolojik stres yaratmaktadır ve bu da solunum ve kardiyovasküler hastalıklar, diyabet, böbrek hastalıkları dahil olmak üzere küresel olarak bu hastalıklardan ölümlerin artmasına neden olur (Şekil 1).
Sıcak hava dalgaları aynı gün içerisinde normalden çok fazla ve hızlı gelişen ölümlere ve hastahane yatış başvurularında artışa sebep olur. İnsan vücudunun ortalamadan daha sıcak koşullara maruz kalma nedeniyle ısı kazanımındaki hızlı artışlar, vücudun sıcaklığı düzenleme yeteneğini tehlikeye atar ve ısı krampları, sıcak bitkinliği, sıcak çarpması ve hipertermi gibi bir dizi hastalığa doğrudan neden olabilir.
Isının ayrıca önemli dolaylı sağlık etkileri vardır. Isı koşulları insan davranışını, hastalıkların bulaşmasını, sağlık hizmeti sunumunu, hava kalitesini ve enerji, ulaşım ve su gibi kritik sosyal altyapıyı değiştirebilir. Isının sağlık üzerindeki etkilerinin ölçeği ve doğası, bir sıcaklık olayının zamanlamasına, yoğunluğuna ve süresine, iklimlendirme düzeyine ve yerel nüfusun, altyapının ve kurumların hakim iklime uyum sağlama yeteneğine bağlıdır.
Şekil 1. Sıcak hava dalgalarının olası etkileri (WHO 2018)
Sıcak hava dalgaları, büyük popülasyonları kısa bir süre için akut bir şekilde etkileyebilir, genellikle halk sağlığı açısından acil durumları tetikleyebilir ve aşırı ölüm oranlarına ve art arda gelen sosyoekonomik etkilere (örneğin, çalışma kapasitesi ve işgücü verimliliği kaybı) neden olabilir. Ayrıca, genellikle sıcak hava dalgalarına eşlik eden elektrik kesintilerinin sağlık tesislerine ulaşımı ve suya ulaşımı kesintiye uğrattığı için sağlık hizmeti sunma kapasitesinin düşmesine de neden olabilirler. Bu yüzden sağlık profesyonelleri de planlamalarını ve müdahalelerini artan sıcaklıkları ve sıcak hava dalgalarını hesaba katacak şekilde ayarlamalıdır. Çünkü pratik, uygulanabilir ve genellikle düşük maliyetli müdahaleler bireysel, organizasyonel, hükümet ve toplumsal düzeylerde hayat kurtarabilir.
Şehirlerde yaşayan insanlar kırsal kesimde yaşayan insanlara göre sıcak hava dalgalarının etkilerinden daha yüksek risk altındadırlar, çünkü ısı adası etkisi nedeniyle kentsel alanlar, çevredeki kentsel olmayan alanlardan daha sıcaktır. Ancak yerel yönetimler, hem aşırı sıcak olaylarına yanıt olarak hem de gelecekteki riskleri azaltmak adına uzun vadeli planlamanın bir parçası olarak, konut sakinlerinin, altyapının ve sistemlerin ısıya karşı savunmasızlıklarını azaltmalarına yardımcı olacak adımlar atabilir.
Örneğin, aşırı sıcakların kısa vadede insan sağlığı üzerindeki akut etkilerinden korunmak için yerel yetkililer erken uyarı sistemleri ve kentsel soğutma merkezleri kurabilir ve risk faktörleri, sıcağa bağlı hastalık belirtileri ve ne zaman ve nasıl tedavi yapılacağı konusunda farkındalık yaratabilir.
Buna ek olarak, daha esnek malzemeler kullanarak yolları, tren raylarını ve diğer altyapıyı koruyabilir veya değiştirebilirler ve ayrıca sıcak hava dalgaları sırasında şehir hizmetlerindeki kesintileri ve elektrik sistemlerindeki baskıyı azaltmak için enerji verimliliği önlemleri uygulayabilirler.
Şehirler gelecekteki aşırı ısı olaylarına karşı direnci artırmak ve kentsel sıcaklıkları düşürmeye yardımcı olmak için uzun vadeli planlarına yeşil veya serin çatılar, serin kaldırımlar veya bitki örtüsü ve ağaçlık alanların artırılması gibi ısı adası azaltma stratejilerini dahil edebilirler. Bu tür soğutma önlemleri, aşırı ısı olaylarının halk sağlığı ve kentsel sistemler üzerindeki etkilerini azaltmaya yardımcı olur.
Peki sıcak hava dalgalarından kimler etkilenir?
Artan küresel ortam sıcaklıkları tüm popülasyonları etkiler ancak yaşlılar, bebekler ve çocuklar, hamile kadınlar, açık havada çalışan ve beden gücü kullanan işçiler, sporcular ve yoksullar fizyolojik veya sosyoekonomik olarak daha savunmasız oldukları için daha riskli gruptadırlar.
Şekil 2. Sıcak hava dalgasından etkilenen topluluklar (WHO 2018)
Kişisel olarak neler yapabiliriz?
Evinizi serin tutun
Bu konuda ilk öneri evdeki sıcaklığı sabahları 32 akşamları ise 24 derecenin altında tutmak ki bu noktada devreye klima çalıştırmak giriyor. Her evde klima olmaması da bu açıdan bir sorun. Ancak çocuklar, yaşlılar ve kronik hastalığı olanlar için kritik bir öneme sahip olduğunu da unutmamak gerek.
Evinizi soğutmak için gece havasını kullanmak da diğer önemli önerilerden biri. Dış sıcaklığın daha düşük olduğu gece ve sabahın erken saatlerinde tüm pencereleri ve panjurları açmak iç ortam havasının soğumasına katkı sağlar.
Daire veya evin içindeki ısı yükünü azaltmak için gün boyunca özellikle güneşe bakan pencereleri ve varsa panjurları kapatmak sıcak havanın evi ısıtmasına engel olacak uygulamalardan biri. Yapay aydınlatmayı ve mümkün olduğunca çok sayıda elektrikli cihazı kapatmak da ısı yayılımını düşürmek için yardımcı bir seçenek.
Panjur olmayan evler için sabah veya öğleden sonra güneşi alan pencerelere gölgelik, perde, tente asmak diğer bir öneri.
Klimanız varsa kapı ve pencerelerin kapalı olduğundan emin olup gereksiz yere elektrik enerjisi kullanımını engelleyebilirsiniz. Bu hem gücün kullanılabilir durumda olmasını sağlar hem de elektrik kesintilerine mani olmuş olursunuz.
Elektrikli vantilatörler rahatlama sağlayabilir, ancak sıcaklık 35 °C'nin üzerinde olduğunda ısıyla ilgili hastalıkları önlemeyebilir. Bu süreçte sıvı tüketmek de ayrıca önemlidir.
Sıcağı uzak tutun
Özellikle geceleri evin en serin odasına geçin.
Evinizi serin tutmanız mümkün değilse günün 2-3 saatini serin bir yerde (klimalı kamu binası gibi) geçirin.
Günün en sıcak saatlerinde dışarı çıkmaktan kaçının.
Mümkünse yorucu fiziksel aktivitelerden kaçının. Yorucu bir aktivite yapmanız gerekiyorsa, bunu genellikle sabah 4:00 ile 7:00 saatleri arasında olan günün en serin saatlerinde yapın.
Gölgede kalın.
Çocukları veya hayvanları park halindeki araçlarda bırakmayın.
Vücudu serin tutun
Soğuk duş veya banyo yapın.
Doğal malzemelerden yapılmış hafif, bol giysiler giyin. Dışarı çıkarsanız, geniş kenarlı bir şapka ve güneş gözlüğü takın.
Düzenli olarak su için, ancak alkolden, çok fazla kafein ve şekerden kaçının.
Küçük öğünler yiyin ve protein içeriği yüksek yiyeceklerden kaçının.
Sağlık problemleriniz varsa
İlaçlarınız mutlaka düzenli alın ve bir sorun hissettiğinizde mutlaka doktorunuza başvurun.
Sonuç olarak iklim değişikliği, giderek daha sık görülen sıcak hava dalgaları gibi aşırı hava olaylarından kaynaklanan ölüm ve hastalıklara yol açmak da dahil olmak üzere sağlığı sayısız şekilde etkiliyor. Bu iklime duyarlı sağlık riskleri, kadınlar, çocuklar, etnik azınlıklar, yoksul topluluklar, göçmenler veya yerinden edilmiş kişiler, yaşlı nüfus ve altta yatan sağlık sorunları olanlar dahil en savunmasız ve dezavantajlı kişiler tarafından orantısız bir şekilde hissediliyor.
Bu yazıda sıcak hava etkilerinin daha çok sağlık açısından etkilerini değerlendirmiş olsam da çevresel açıdan baktığımızda da orman yangınlarına, su kıtlığına ve özellikle kurak bölgelerde bitkiler için stresin artmasına neden olabilir. Avrupa'da 2003 sıcak hava dalgaları ağaçlara zarar verdi, yaprak dökümünü artırdı ve karbon yutan arazileri karbon kaynaklarına dönüştürerek atmosfere emilenden daha fazla CO2 saldı. 2010 yılında, Rusya'daki sıcak hava dalgası sırasında dayanıklı türlerin bulunmadığı alanlarda 15 milyon hektardan fazla orman, bitki örtüsü ve turba alanı yandı. Isı dalgaları ayrıca sığ su ekosistemlerini kurutabilir ve buzul erimesini hızlandırabilir. 2003 Avrupa sıcak hava dalgası, Avrupa'daki buzul kütlesinde %’10'luk bir kayıpla sonuçlandı; bu, ortalama yıllık kaybın beş katıydı.
Ez cümle çevre ve sağlık birbirine etkili bir şekilde bağlı. Ve şu da ayrı bir gerçek ki kestiğimiz, kesilmesine ve yok olmasına izin verdiğimiz ağaçların gölgelerinin ve ormanların yerini klimalarla dolduramayacağımız açık.
Yazar: Dr. Özge SİVRİOĞLU
Kaynaklar
https://www.epa.gov/heatislands/adapting-heat
https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/climate-change-heat-and-health
